مقدمه

بی‌خوابی وضعیتی است که فرد در شروع خواب، تداوم خواب یا کیفیت خواب مشکل دارد و در نتیجه روزبعد عملکرد، خلق یا سلامت او تحت تأثیر قرار می‌گیرد. بی‌خوابی می‌تواند گذرا (در اثر استرس موقت)، حاد (چند هفته) یا مزمن (بیش از ۳ ماه) باشد. علت‌ها بسیار متنوع‌اند و شناخت دقیق آنها برای درمان صحیح ضروری است.

تأکید: این مقاله صرفاً بر اساس منابع علمی معتبر مانند Principles and Practice of Sleep Medicine، Harrison's و مقالات ژورنالی تدوین شده — منابع عمومی اینترنتی در این متن استفاده نشده‌اند.

دسته‌بندی کلی علل بی‌خوابی

به‌صورت کلی علل را می‌توان در گروه‌های زیر تقسیم کرد:

1. عوامل روانپزشکی و رفتاری
2. اختلالات خواب دیگر (مثل آپنه ی خواب، RLS)
3. بیماری‌ها و شرایط پزشکی جسمی
4. داروها و مواد (الکل، کافئین، داروهای تجویزی)
5. اختلالات سیرکادین و شیفت‌کاری
6. عوامل محیطی و سبک زندگی
7. عوامل نورولوژیک و بیماری‌های عصبی
8. عوامل هورمونی و متابولیک
9. عوامل اختصاصی سنی (نوزادان، نوجوانان، سالمندان)

   ---

عوامل روانپزشکی و رفتاری

اضطراب و اختلالات اضطرابی

اضطراب، نگرانی مداوم و افکار مزاحم پیش از خواب باعث فعال شدن سیستم عصبی و طولانی شدن زمان خواب رفتن می‌شود. در برخی اختلالات اضطرابی، بیداری‌های شبانه و خواب سبک شایع است.

افسردگی

افسردگی ممکن است با بی‌خوابی همراه باشد؛ برخی بیماران مشکل در به خواب رفتن دارند و برخی دیگر زود از خواب بیدار می‌شوند. الگوی خواب در افسردگی اغلب شامل کاهش خواب عمیق و افزایش بیداری‌های بین‌ شبانه است.

PTSD و تروما

کابوس‌ها، بیداری‌های ترسناک و hyperarousal در PTSD از عوامل مهم بی‌خوابی هستند.

رفتارها و عادات ناسالم خواب

• استفاده از نمایشگرها (نور آبی) قبل از خواب
• زمان نامنظم خواب و بیداری
• مطالعه یا کار در تختخواب (شکستِ تفکیک محرک‌ها)

بی‌خوابی اولیه روان‌شناختی (Psychophysiologic Insomnia)

حالت مزمن که ترکیبی از اضطراب دربارهٔ خواب و شرطی‌شدن محیطی است؛ بیماران نسبت به خواب حساس و هوشیار می‌شوند و هر بار خواب نرفتن اضطراب بیشتر ایجاد می‌کند.

اختلالات خواب دیگر که باعث بی‌خوابی می‌شوند

آپنه انسدادی خواب (Obstructive Sleep Apnea)

اپیزودهای توقف تنفسی یا کاهش جریان هوا در خواب باعث قطعی شدن مکرر خواب و خواب آلودگی روزانه می‌شوند. بسیاری از بیماران آپنه گزارش «بی‌خوابی نگهداری» دارند چون خوابشان پاره‌پاره می‌شود.

سندرم پای بی‌قرار (Restless Legs Syndrome) و حرکت‌های دوره‌ای اندام در خواب

حساسات ناراحت‌کننده در پاها یا حرکات ریتمیک که شروع خواب را دشوار یا خواب را مختل می‌کنند.

پاراسومنیاها و حرکات شبانه

حرکات شدید، راه رفتن خواب (somnambulism) یا سایر پاراسومنیاها می‌تواند تداوم خواب را کاهش دهد.

 بیماری‌ها و شرایط پزشکی جسمی

دردهای مزمن

هر منبع مزمن درد (کمر، مفاصل، میگرن) می‌تواند خواب را پاره کند و مانع به خواب رفتن شود.

بیماری‌های قلبی و تنفسی

نارسایی قلبی، آسم یا بیماری مزمن انسدادی ریه (COPD) ممکن است باعث تنگی نفس شبانه و بیداری شوند.

نیاز به ادرار مکرر (Nocturia)

پروستات‌پرولیفراتیو، دیابت یا مشکلات کلیوی باعث بیداری های شبانه می‌شوند.

گوارش — رفلاکس و سوزش سر دل (GERD)

رفلاکس معده اغلب باعث سوزش در خواب و بیدار شدن در نیمه‌شب می‌شود.

غدد درون‌ریز — پرکاری تیروئید، دیابت

اختلالات متابولیک یا هورمونی می‌توانند خواب را مختل کنند (مثلاً پرکاری تیروئید با اضطراب و تعریق شبانه همراه است).

بارداری و پس از زایمان

تغییرات هورمونی، درد، نیاز به ادرار مکرر و مراقبت از نوزاد مانع خواب مادران می‌شود.

داروها و مواد (محرک‌ها، الکل و داروهای تجویزی)

داروها یا موادی که بی‌خوابی ایجاد می‌کنند یا آن را تشدید می‌کنند:

• کافئین: قهوه، چای، نوشیدنی‌های انرژی‌زا — تأثیر تا چند ساعت طول می‌کشد.
• نیکوتین: نیکوتین محرک است و باعث بیداری‌های شبانه می‌شود.
• الکل: ممکن است کمک‌کنندهٔ اولیه به خواب باشد اما کیفیت REM را کاهش و باعث بیداری در نیمه شب می‌شود.
• برخی داروهای تجویزی: ضدافسردگی‌های محرک اولیه (مثلاً بعضی SSRIها)، کورتیکواستروئیدها، بتابلوکرها (در برخی افراد)، داروهای ضدتشنج/تحریک‌کننده.
• مواد محرک غیرقانونی: آمفتامین‌ها، کوکائین و مشتقات آن شدیداً سبب بی‌خوابی می‌شوند.
• قطع مصرف مواد (Withdrawal): قطع الکل، بنزودیازپین‌ها یا مواد مخدر می‌تواند باعث بی‌خوابی شدید شود.

اگر تصور می‌کنید دارویی که مصرف می‌کنید بی‌خوابی ایجاد کرده، با پزشک خود دربارهٔ جایگزین یا زمان‌بندی مصرف صحبت کنید — قطع ناگهانی دارو ممکن است خطرناک باشد.

اختلالات سیرکادین و شیفت‌کاری

جابه‌جایی ساعت خواب (مثل کارهای شیفتی) یا جت‌لگ می‌تواند ساعت داخلی بدن را دچار بی‌نظمی کند و منجر به مشکل در شروع و تداوم خواب شود. برخی افراد دچار تاخیر فاز (Delayed Sleep Phase) یا پیش‌رفت فاز (Advanced Sleep Phase) می‌شوند که الگوی خوابشان با زمان‌مورد انتظار جامعه ناسازگار است.

عوامل محیطی و سبک زندگی

• نور شدید یا نور آبی در شب
• صدا و آلودگی صوتی
• دمای نامناسب اتاق
• اختلالات روتین (کاهش تمرین بدنی، خوردن وعدهٔ سنگین قبل از خواب)

بهبود «بهداشت خواب» (Sleep hygiene) اغلب اولین قدم در درمان بی‌خوابی است.

عوامل نورولوژیک و بیماری‌های عصبی

بیماری‌های عصبی مثل پارکینسون، آلزایمر، صرع و آسیب‌های مغزی می‌توانند خواب را مختل کنند؛ در پارکینسون حرکات و بی‌نظمی در چرخهٔ خواب-بیداری شایع است.

عوامل هورمونی و متابولیک

تغییرات هورمونی (دوران قاعدگی، یائسگی، هیپو/هیپرتیروئیدی) و نوسانات قند خون در دیابت از عوامل شایع اختلال خواب هستند. یائسگی به‌ویژه به‌دلیل گرگرفتگی و تعریق شبانه می‌تواند خواب را پاره کند.

عوامل مرتبط با سن

نوزادان و کودکان

الگوهای خواب طبیعی متفاوت است؛ مشکلات تغذیه‌ای، دردهای رشدی و اختلالات خلق و خو می‌توانند بی‌خوابی ایجاد کنند.

نوجوانان

تاخیر فاز خواب در نوجوانان (تمایل به خوابیدن دیر و بیدار شدن دیر) و استفادهٔ زیاد از صفحه نمایش شایع است.

سالمندان

کاهش خواب عمیق، افزایش بیداری‌های شبانه، بیماری‌های همراه و مصرف متعدد داروها باعث شیوع بالاتر بی‌خوابی در سالمندان می‌شود.

بیش برانگیختگی (Hyperarousal)

تحقیقات نشان می‌دهد برخی مبتلایان به بی‌خوابی سطح بالاتری از فعالیت سیستم عصبی-اندوکرینی حتی در زمان استراحت دارند (سطوح بالاتر کورتیزول، فعالیت مغزی بالاتر). این حالت می‌تواند علت مشترک بسیاری از انواع بی‌خوابی باشد.

راهنمای اولیه برای شناسایی علت (چه زمانی به پزشک مراجعه کنید)

علائم هشدار که نیاز به ارزیابی پزشکی دارند:

• خواب‌آلودگی شدید روزانه یا سقوط در فعالیت‌ها
• علائم آپنه (خرخر شدید، وقفهٔ تنفسی گزارش‌شده توسط شریک خواب)
• وجود درد شبانه یا علامت‌های هشداردهندهٔ نورولوژیک
• شروع ناگهانی بی‌خوابی یا بدتر شدن سریع بدون دلیل آشکار
• مرتبط بودن بی‌خوابی با مصرف داروی تازه یا توقف ناگهانی دارو

ارزیابی معمول ممکن است شامل شرح حال دقیق، معاینه بالینی، پرسشنامه‌های خواب، و گاهی پلی‌سومنوگرافی (مطالعهٔ خواب) یا تست‌های خون برای بررسی تیروئید، آهن (در RLS) و غیره باشد.

جدول خلاصه — علل شایع بی‌خوابی و مکانیزم

راهکارهای اولیهٔ عملی (قبل از مراجعه به پزشک)

• دفترچهٔ خواب نگه دارید: زمان خواب، بیداری، نوشیدنی‌ها، داروها و رخدادهای مهم را ثبت کنید.
• بهبود بهداشت خواب: زمان‌بندی منظم، محدودیت استفاده از نمایشگر قبل از خواب، محیط تاریک و آرام.
• کاهش مصرف کافئین و الکل، به‌ویژه در ساعات عصر.
• اگر دارویی مشکوک است، با پزشک دربارهٔ جایگزین یا تغییر زمان مصرف صحبت کنید — هرگز بدون مشورت دارو را قطع نکنید.

اگر بی‌خوابی شما بیش از چند هفته باقی ماند یا کیفیت زندگی را مختل کرد، ارزیابی تخصصی توسط پزشک یا متخصص خواب ضروری است.

منابع پیشنهادی مرجع 

برای تدوین این مروری از کتاب‌ها و مقالات مرجع زیر استفادهٔ هدایت‌کننده شده است. برای انتشار علمی در سایت، پیشنهاد می‌شود هنگام نهایی‌سازی هر بخش به فصل/صفحه یا DOI مقالات زیر ارجاع داده شوند.

• Principles and Practice of Sleep Medicine — M. H. Kryger, T. Roth, W. Dement (ویرایش‌های مختلف)
• Harrison’s Principles of Internal Medicine — بخش‌های مربوط به اختلالات خواب
• Guyton and Hall Textbook of Medical Physiology — فصل‌های کنترل عصبی خواب
• مقالات مرور و راهنماها در ژورنال‌های: Sleep, Journal of Clinical Sleep Medicine, Annals of Internal Medicine, Neurology, The Lancet Neurology
• راهنماهای بالینی: American Academy of Sleep Medicine (AASM) و American College of Physicians (ACP) دربارهٔ تشخیص و درمان بی‌خوابی

سایر مقالات ما را در همین وبسایت ببینید