doctor emadi-Dr emadi-Dr.emadi-Instagram-آدرس اینستاگرام دکتر عمادی

تشنج

راهنمای جامع تشنج: همه چیز درباره علل، انواع و درمان

مقدمه

تشنج یکی از شایع‌ترین اختلالات عصبی است که می‌تواند هر فردی را در هر سنی تحت تأثیر قرار دهد. این پدیده نورولوژیک به دلیل فعالیت غیرطبیعی الکتریکی در مغز رخ می‌دهد و می‌تواند تظاهرات مختلفی داشته باشد. درک صحیح از تشنج و نحوه مدیریت آن نه تنها برای افراد مبتلا بلکه برای خانواده‌ها و جامعه بسیار مهم است. در این مقابه من فرهاد عمادی متخصص مغز و اعصاب به تشریح تشنج و صرع، انواع آنها و درمانهایشان پرداخته ام. همچنین در قسمت اقدامات اولیه نکات بسیار مهمی را در باره برخورد با فردی که در حال تشنج است را با شما به اشتراک گذاشته ام. چنانچه هنوز پرسشی برای شما باقی است می توانید در قسمت نظرات مطرح کنید.

فهرست مطالب

تشنج چیست

تشنج (Seizure) به معنای تظاهر فیزیکی ناشی از فعالیت غیرطبیعی و بی‌رویه عصب‌ها در مغز است. این فعالیت می‌تواند موقت باشد و علائمی مانند از دست دادن هوشیاری، اختلالات حرکتی، حسی یا شناختی را به همراه داشته باشد.

صرع (Epilepsy) اختلال مزمن عصبی است که با تشنج‌های تکراری و غیرقابل پیش‌بینی مشخص می‌شود. تشخیص صرع معمولاً پس از وقوع دو یا چند تشنج غیرمحرک داده می‌شود. در واقع در بیماری صرع، فرد مستعد بروز تشنجهای مکرر است.

تفاوت مهم:

  • تشنج: یک رویداد منفرد
  • صرع: بیماری مزمن شامل تشنج‌های تکراری

انواع تشنج 

 تصور اغلب افراد از تشنج، فردی است که به زمین افتاده، دست و پاهایش بشدت تکان می خورند و از دهانش کف به بیرون زده است. اما این حالت فقط یکی از انواع تشنج می باشد.

بر اساس جدیدترین طبقه‌بندی انجمن بین‌المللی مقابله با صرع (ILAE)، تشنج‌ها به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

1. تشنج‌های کانونی (Focal Seizures)

این تشنج‌ها از یک ناحیه مشخص مغز آغاز می‌شوند و شامل موارد زیر هستند:

الف) تشنج‌های کانونی با حفظ هوشیاری

  • فرد در طول تشنج کاملاً هوشیار است
  • ممکن است حرکات نامنظم در یک دست یا پا رخ دهد
  • تجربه حسات غیرعادی مانند بوی عجیب یا طعم خاص

ب) تشنج‌های کانونی با اختلال هوشیاری

  • فرد دچار گیجی یا کاهش هوشیاری می‌شود
  • رفتارهای تکراری مانند جویدن، قورت دادن یا دست کشیدن
  • مدت زمان معمولاً 1-2 دقیقه

2. تشنج‌های عمومی (Generalized Seizures)

این تشنج‌ها همزمان در هر دو نیمکره مغز رخ می‌دهند:

الف) تشنج تونیک-کلونیک (Grand Mal)

  • مرحله تونیک: سفت شدن عضلات (10-30 ثانیه)
  • مرحله کلونیک: انقباضات ریتمیک عضلات (1-3 دقیقه)
  • ممکن است با صدای ناله همراه باشد

ب) تشنج‌های غیبت (Absence)

  • قطع ناگهانی فعالیت و خیره شدن (5-30 ثانیه)
  • شایع در کودکان
  • پس از تشنج فرد فوراً به حالت عادی برمی‌گردد

ج) تشنج‌های میوکلونیک

  • حرکات سریع و کوتاه عضلانی
  • شبیه به جهش یا تکان ناگهانی

د) تشنج‌های آتونیک (Drop Attacks)

  • از دست دادن ناگهانی قدرت عضلانی
  • فرد ممکن است بیفتد

اپیدمیولوژی و آمار 

آمار جهانی:

  • شیوع کلی: حدود 50 میلیون نفر در سراسر جهان مبتلا به صرع هستند
  • بروز سالانه: 2.4 میلیون نفر سالانه تشخیص صرع دریافت می‌کنند
  • احتمال ابتلا در طول زندگی: 1 از هر 10 نفر ممکن است در طول زندگی دچار تشنج شود

توزیع سنی:

  • کودکان و نوجوانان: بالاترین نرخ بروز در سن زیر 2 سال
  • بزرگسالان: افزایش مجدد بروز پس از 65 سالگی
  • جنسیت: تفاوت قابل توجهی بین مردان و زنان وجود ندارد

عوامل جغرافیایی:

  • کشورهای درحال‌توسعه نرخ بالاتری دارند
  • دسترسی به درمان در مناطق مختلف متفاوت است

علت تشنج چیست

علل اصلی تشنج:

1. عوامل ساختاری مغز:

  • تومورهای مغزی
  • سکته مغزی
  • ضربه به سر
  • عفونت‌های مغزی (انسفالیت، مننژیت)
  • ناهنجاری‌های مادرزادی مغز

2. عوامل متابولیکی:

  • کم‌خونی شدید
  • اختلالات الکترولیتی (سدیم، کلسیم، منیزیم)
  • قند خون پایین (هیپوگلیسمی)
  • نارسایی کبد یا کلیه

3. عوامل سمی:

  • مسمومیت با الکل یا مواد مخدر
  • قطع ناگهانی الکل یا داروهای آرام‌بخش
  • مسمومیت با داروها

4. عوامل عفونی:

  • تب شدید (ویژه در کودکان)
  • عفونت‌های سیستمیک

5. عوامل ژنتیک:

  • سابقه خانوادگی صرع
  • سندرم‌های ژنتیکی خاص

عوامل محرک (Triggers):

  • استرس و خستگی
  • کم‌خوابی
  • نورهای چشمک‌زن
  • الکل و مواد محرک
  • تغییرات هورمونی (قاعدگی)
  • تب و بیماری

تظاهرات بالینی تشنج

قبل از تشنج (Prodrome):

برخی افراد ساعات یا روزها قبل از تشنج علائمی را تجربه می‌کنند:

  • تغییرات خلقی
  • سردرد
  • تغییر در الگوی خواب
  • تغییر اشتها

هشدار (Aura):

علائمی که بلافاصله قبل از تشنج رخ می‌دهد:

  • احساس ترس یا دژاوو
  • بوی عجیب یا طعم فلزی
  • حس گزگز یا بی‌حسی
  • تماشای نورهای رنگی

طول تشنج (Ictal Phase):

تظاهرات در طول تشنج بسته به نوع آن متفاوت است:

  • حرکات تشنجی
  • از دست دادن هوشیاری
  • اختلال تنفسی موقتی
  • رفتارهای خودکار

پس از تشنج (Postictal Phase):

  • گیجی و سردرگمی
  • خستگی شدید
  • درد عضلانی
  • مدت زمان: دقایقی تا ساعت‌ها

پیش‌آگهی تشنج: آیا صرع درمان می شود؟

عوامل مؤثر بر پیش‌آگهی:

مثبت:

  • تشخیص زودهنگام و درمان مناسب
  • پایبندی به درمان دارویی
  • شناسایی و اجتناب از عوامل محرک
  • سبک زندگی سالم

منفی:

  • تأخیر در تشخیص و درمان
  • عدم پایبندی به درمان
  • وجود بیماری‌های همراه
  • مقاومت به درمان دارویی

آمار کنترل تشنج:

  • 70-80% از بیماران با درمان مناسب کاملاً کنترل می‌شوند
  • 10-15% کنترل جزئی دارند
  • 10-15% مقاوم به درمان هستند

کیفیت زندگی:

با درمان مناسب اکثر افراد می‌توانند:

  • زندگی عادی داشته باشند
  • تحصیل و کار کنند
  • ازدواج و فرزندآوری
  • فعالیت‌های ورزشی (با احتیاط)

درمان‌های دارویی تشنج

داروهای ضدتشنج نسل اول:

فنی‌توئین (Phenytoin):

  • کاربرد: تشنج‌های کانونی و عمومی
  • مزایا: تجربه طولانی‌مدت، قیمت مناسب
  • عوارض: مشکلات دندانی، تغییرات پوستی
  • دوز: 300-400 میلی‌گرم روزانه

کاربامازپین (Carbamazepine):

  • کاربرد: تشنج‌های کانونی
  • مزایا: اثربخشی بالا
  • عوارض: کاهش گلبول‌های سفید، راش پوستی
  • دوز: 400-1200 میلی‌گرم روزانه

والپروات (Valproate):

  • کاربرد: طیف وسیعی از تشنج‌ها
  • مزایا: مؤثر در انواع مختلف تشنج
  • عوارض: ریزش مو، افزایش وزن، لرزش
  • دوز: 500-2000 میلی‌گرم روزانه

داروهای ضدتشنج نسل جدید:

لاموتریژین (Lamotrigine):

  • مزایا: عوارض کمتر، مناسب برای زنان جوان
  • عوارض: راش پوستی (نادر اما جدی)
  • دوز: 100-400 میلی‌گرم روزانه

لوتیراستام (Levetiracetam):

  • مزایا: تداخل دارویی کم، قابل تحمل
  • عوارض: تغییرات روحی، خیره‌سری
  • دوز: 1000-3000 میلی‌گرم روزانه

توپیرامات (Topiramate):

  • مزایا: کاهش وزن، پیشگیری از میگرن
  • عوارض: اختلالات شناختی، سنگ کلیه
  • دوز: 100-400 میلی‌گرم روزانه

اصول درمان دارویی:

  1. شروع با یک دارو: مونوتراپی ترجیح دارد
  2. تیتراسیون تدریجی: افزایش دوز به‌تدریج
  3. پایش منظم: کنترل سطح خون و عوارض
  4. تغییر دارو: در صورت عدم کنترل یا عوارض شدید

درمان‌های غیردارویی تشنج

1. جراحی صرع:

شرایط کاندیداسی:

  • مقاومت به حداقل دو داروی ضدتشنج
  • شناسایی کانون تشنج
  • عدم تهدید نواحی حیاتی مغز

انواع جراحی:

  • برداشت کانون: حذف ناحیه مشکل‌ساز
  • کالوزوتومی: قطع ارتباط بین دو نیمکره
  • هیپوکامپوتومی: برداشت بخش هیپوکامپ

نرخ موفقیت:

  • 60-90% کاهش قابل توجه تشنج
  • 40-80% بهبود کامل

2. تحریک عصب واگ (VNS):

مکانیسم:

  • کاشت دستگاه تحریک‌کننده در قفسه سینه
  • ارسال پالس‌های منظم به مغز

مزایا:

  • غیرتهاجمی نسبت به جراحی مغز
  • قابل تنظیم
  • کاهش تدریجی تشنج‌ها

عوارض:

  • تغییر صدا هنگام فعال‌سازی
  • درد محل کاشت
  • سرفه

3. رژیم کتوژنیک:

مفهوم:

  • رژیم غذایی با چربی زیاد، کربوهیدرات کم
  • تولید کتون‌ها به عنوان سوخت مغز

کاربرد:

  • کودکان مقاوم به درمان
  • نظارت پزشکی دقیق ضروری

مزایا:

  • بدون دارو
  • مؤثر در موارد خاص

4. تحریک عمقی مغز (DBS):

روش:

  • کاشت الکترود در نواحی خاص مغز
  • تحریک مداوم یا متناوب

کاربرد:

  • موارد مقاوم به سایر درمان‌ها
  • در مرحله تحقیقات پیشرفته

5. درمان‌های مکمل:

مدیتیشن و یوگا:

  • کاهش استرس
  • بهبود کیفیت زندگی
  • کمک در کنترل تشنج

ورزش منظم:

  • بهبود سلامت عمومی
  • کاهش استرس
  • احتیاط در ورزش‌های پرخطر

مشاوره روان‌شناختی:

  • مدیریت اضطراب و افسردگی
  • سازگاری با بیماری
  • آموزش خانواده

اقدامات اولیه هنگام تشنج 

مراحل کمک‌های اولیه:

1. حفظ آرامش:

  • نگهداری خونسردی
  • ثبت زمان شروع تشنج
  • مشاهده دقیق تظاهرات

2. تأمین ایمنی:

  • حذف اجسام خطرناک: دور کردن اشیاء تیز و سخت
  • محافظت از سر: گذاشتن چیزی نرم زیر سر
  • فضای کافی: ایجاد فضای آزاد اطراف فرد

3. مراقبت از راه هوایی:

  • قرار دادن به پهلو: جهت جلوگیری از خفگی
  • نگه داشتن راه هوایی: حذف موانع دهان (اگر ممکن)
  • عدم گذاشتن چیزی در دهان: خطر شکستگی دندان

4. نظارت:

  • مدت زمان: ثبت دقیق طول تشنج
  • نوع حرکات: توصیف برای پزشک
  • تغییرات رنگ پوست: مراقبت از کبودی

کارهایی که نباید انجام داد:

اشتباهات رایج:

  • گذاشتن چیزی در دهان: خطر خفگی و شکستگی
  • نگه داشتن بدن: ممکن است باعث آسیب شود
  • دادن آب یا دارو: خطر خفگی
  • تلاش برای بیدار کردن: غیرمؤثر و مضر

چه زمانی با اورژانس تماس بگیریم:

موارد فوری (113):

  • تشنج بیش از 5 دقیقه
  • عدم بازگشت هوشیاری پس از تشنج
  • تشنج‌های پی‌درپی
  • تنگی نفس پس از تشنج
  • آسیب جسمی حین تشنج
  • بارداری
  • بیماری‌های همراه جدی

موارد غیرفوری:

  • اولین بار تشنج
  • تغییر در الگوی تشنج‌های معمول
  • افزایش تعداد تشنج‌ها

مراقبت پس از تشنج:

مرحله بلافاصله:

  • نگه داشتن در وضعیت جانبی
  • بررسی تنفس و ضربان قلب
  • آرام کردن فرد پس از بیداری
  • ارائه اطلاعات ساده و مطمئن

مراقبت‌های بعدی:

  • اجازه استراحت کافی
  • نظارت بر علائم غیرعادی
  • مراجعه به پزشک در صورت لزوم

نکات مهم برای خانواده 

آموزش اعضای خانواده:

آگاهی کلی:

  • درک ماهیت تشنج و صرع
  • شناخت علائم قبل از تشنج
  • آشنایی با داروها و عوارض آن‌ها

مهارت‌های عملی:

  • کمک‌های اولیه صحیح
  • تشخیص موارد اورژانسی
  • استفاده از داروهای اورژانسی

محیط امن در منزل:

تغییرات فیزیکی:

  • حمام: نصب درب‌های ایمنی، دوش به جای وان
  • آشپزخانه: قفل اجاق، حفاظ روی ظروف داغ
  • پله: نرده محکم، روشنایی کافی
  • اتاق خواب: تخت کم‌ارتفاع، کف نرم

برنامه‌ریزی فعالیت‌ها:

  • ورزش: انتخاب ورزش‌های کم‌خطر
  • سفر: برنامه‌ریزی با در نظر گیری داروها
  • کار: آگاه کردن همکاران (در صورت تمایل)

حمایت روحی:

مدیریت استرس:

  • ایجاد محیط آرام
  • پشتیبانی عاطفی
  • جلوگیری از محافظت بیش از حد

ارتباطات اجتماعی:

  • آموزش دوستان و همکاران
  • شرکت در گروه‌های حمایتی
  • حفظ فعالیت‌های اجتماعی

برنامه‌ریزی بحران:

آمادگی:

  • لیست تماس اورژانسی
  • مشخصات پزشک معالج
  • لیست داروها و دوزها
  • برنامه اقدامات فوری

ابزار و تجهیزات:

  • دارو های اضطراری
  • کیت کمک‌های اولیه
  • وسائل ارتباطی

سوالات متداول 

1. آیا تشنج واگیردار است؟

جواب: خیر، تشنج هیچ‌گاه واگیردار نیست. این یک اختلال عصبی است نه عفونی.

2. آیا کسی در طول تشنج می‌تواند زبانش را ببلعد؟

جواب: خیر، این امکان وجود ندارد. بلعیدن زبان از نظر آناتومیکی غیرممکن است.

3. چه مدت طول می‌کشد تا داروهای ضدتشنج اثر کنند؟

جواب: معمولاً 2-4 هفته طول می‌کشد تا دارو در خون به سطح موثر برسد و اثرات کاملش مشاهده شود.

4. آیا زنان مبتلا به صرع می‌توانند باردار شوند؟

جواب: بله، اما نیاز به برنامه‌ریزی و مشاوره پیش از بارداری دارند. برخی داروها ممکن است بر جنین تأثیر بگذارند.

5. آیا صرع قابل درمان است؟

جواب: 70-80% از افراد با درمان مناسب کاملاً کنترل می‌شوند. در موارد مقاوم، جراحی یا درمان‌های دیگر مؤثر هستند.

6. آیا رانندگی برای افراد مبتلا به صرع مجاز است؟

جواب: بستگی به کنترل تشنج‌ها دارد. معمولاً پس از 6-12 ماه عدم تشنج، با تأیید پزشک امکان‌پذیر است.

7. چه غذاهایی بر تشنج تأثیر می‌گذارند؟

جواب: الکل مهم‌ترین عامل محرک است. کافئین زیاد نیز ممکن است مؤثر باشد. غذای منظم مهم است.

8. آیا ورزش برای افراد مبتلا به صرع خطرناک است؟

جواب: اکثر ورزش‌ها امن هستند. شنا و کوهنوردی نیاز به احتیاط بیشتری دارند.

9. صرع بر هوش تأثیر می‌گذارد؟

جواب: خود صرع بر هوش تأثیر نمی‌گذارد، اما تشنج‌های مکرر و کنترل‌نشده ممکن است مشکلاتی ایجاد کنند.

10. چه زمانی باید با پزشک تماس گرفت؟

جواب: اولین تشنج، تغییر در الگوی تشنج‌ها، عوارض دارویی، یا هر نگرانی جدید.


 

نتیجه‌گیری

تشنج و صرع اختلالات قابل درمان هستند که با آگاهی، درمان مناسب و حمایت خانواده می‌توان آن‌ها را به خوبی کنترل کرد. مهم‌ترین نکته این است که افراد مبتلا می‌توانند زندگی طبیعی و مولدی داشته باشند. آموزش صحیح جامعه و حذف تبعیض‌ها نیز بخش مهمی از مراقبت کلی این افراد است.

در صورت مواجهه با فردی که دچار تشنج شده، مهم‌ترین کار حفظ آرامش و اعمال اصول صحیح کمک‌های اولیه است. همیشه به یاد داشته باشید که اکثر تشنج‌ها خود به خود متوقف می‌شوند و نیاز به مداخله پزشکی فوری ندارند.


تاریخ انتشار: آذر 1403

نظراتــــــ



google-site-verification=5--lHE6RtOH7Id8BmfrK1r0Heeye9XPWEj9DcVNYckk