کانابینوئیدها: مروری جامع بر عملکرد، کاربردهای پزشکی، عوارض و وضعیت قانونی

کانابینوئیدها ترکیبات شیمیایی متنوعی هستند که به طور طبیعی در گیاه شاه‌دانه (Cannabis sativa) یافت می‌شوند و یا به صورت سنتتیک تولید می‌گردند. این ترکیبات از دیرباز مورد توجه بوده‌اند و امروزه به دلیل اثرات درمانی بالقوه و همچنین عوارض جانبی، به طور گسترده‌ای در محافل علمی و پزشکی مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرند. درک صحیح از کانابینوئیدها، مکانیسم اثر، کاربردها و خطرات آن‌ها برای پزشکان، بیماران و عموم مردم از اهمیت بالایی برخوردار است.

تعریف و انواع کانابینوئیدها

کانابینوئیدها به گروهی از ترکیبات فعال زیستی اطلاق می‌شود که قادرند با گیرنده‌های خاصی در بدن انسان و حیوانات تعامل داشته باشند. این ترکیبات را می‌توان به سه دسته اصلی تقسیم کرد:

1. فیتوکانابینوئیدها (Phytocannabinoids): این‌ها کانابینوئیدهایی هستند که به طور طبیعی در گیاه کانابیس تولید می‌شوند. شناخته‌شده‌ترین فیتوکانابینوئیدها عبارت‌اند از:

   • تتراهیدروکانابینول (THC): اصلی‌ترین ترکیب روان‌گردان در کانابیس است که مسئول اثرات "بالا رفتن" یا سرخوشی ناشی از مصرف آن است.

   • کانابیدیول (CBD): بر خلاف THC، CBD غیرروان‌گردان است و به دلیل خواص درمانی بالقوه، از جمله ضدالتهابی، ضداضطراب و ضدتشنج، مورد توجه زیادی قرار گرفته است.

   • سایر فیتوکانابینوئیدها مانند کانابینول (CBN)، کانابیژرول (CBG) و کانابیکرومن (CBC) نیز در حال مطالعه هستند.

2. اندوکانابینوئیدها (Endocannabinoids): این ترکیبات به طور طبیعی توسط بدن انسان و حیوانات تولید می‌شوند. دو اندوکانابینوئید اصلی شامل آناندامید (Anandamide) و 2-آراشیدونویل‌گلیسرول (2-AG) هستند. این مواد نقش حیاتی در تنظیم فیزیولوژیکی بدن دارند.

3. کانابینوئیدهای سنتتیک: این ترکیبات در آزمایشگاه تولید می‌شوند و معمولاً ساختاری متفاوت از کانابینوئیدهای طبیعی دارند، اما قادرند با گیرنده‌های مشابهی در بدن تعامل کنند. برخی از این مواد دارای اثرات بسیار قوی و خطرناک هستند و به عنوان مواد مخدر تفریحی مورد سوءمصرف قرار می‌گیرند.

مکانیسم اثر کانابینوئیدها در بدن انسان

کانابینوئیدها اثرات خود را عمدتاً از طریق تعامل با سیستم اندوکانابینوئید (Endocannabinoid System - ECS) اعمال می‌کنند. ECS یک سیستم پیام‌رسان پیچیده در بدن است که شامل گیرنده‌ها، اندوکانابینوئیدها و آنزیم‌های مسئول ساخت و تجزیه آن‌هاست. این سیستم در حفظ تعادل و هموستاز بدن نقش حیاتی دارد و بر فرآیندهای متعددی مانند درد، خلق و خو، اشتها، خواب، حافظه و پاسخ‌های ایمنی تأثیر می‌گذارد.

اجزای اصلی ECS عبارت‌اند از:

• گیرنده‌های کانابینوئید (Cannabinoid Receptors): دو نوع اصلی گیرنده کانابینوئید شناسایی شده‌اند:

  • گیرنده CB1: این گیرنده‌ها عمدتاً در سیستم عصبی مرکزی (مغز و نخاع) متمرکز هستند، اما در برخی بافت‌های محیطی نیز یافت می‌شوند. فعال شدن گیرنده‌های CB1 توسط THC مسئول اثرات روان‌گردان آن است.

  • گیرنده CB2: این گیرنده‌ها عمدتاً در سلول‌های سیستم ایمنی و بافت‌های محیطی مانند طحال، لوزه‌ها و دستگاه گوارش یافت می‌شوند. فعال شدن CB2 بیشتر با اثرات ضدالتهابی و تنظیم پاسخ ایمنی مرتبط است.

• اندوکانابینوئیدها: همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد، آناندامید و 2-AG از اندوکانابینوئیدهای اصلی بدن هستند که به عنوان "کلید" برای فعال کردن گیرنده‌های CB1 و CB2 عمل می‌کنند.

• آنزیم‌های متابولیزه‌کننده: آنزیم‌هایی مانند FAAH (مسئول تجزیه آناندامید) و MAGL (مسئول تجزیه 2-AG) نقش مهمی در تنظیم سطح اندوکانابینوئیدها و پایان دادن به سیگنال‌دهی آن‌ها دارند.

به عنوان مثال، تصور کنید که سیستم اندوکانابینوئید مانند یک تنظیم‌کننده هوشمند در بدن شماست. وقتی درد احساس می‌کنید یا استرس دارید، بدن شما اندوکانابینوئیدها را آزاد می‌کند تا به شما کمک کند به حالت تعادل بازگردید. کانابینوئیدهای خارجی مانند THC و CBD نیز با این سیستم تعامل می‌کنند و می‌توانند عملکرد آن را تغییر دهند.

فارماکوکینتیک و فارماکودینامیک

فارماکوکینتیک به نحوه حرکت دارو در بدن اشاره دارد (جذب، توزیع، متابولیسم و دفع). فارماکودینامیک به اثرات دارو بر بدن و مکانیسم‌های عمل آن می‌پردازد.

• جذب: کانابینوئیدها می‌توانند از راه‌های مختلفی جذب بدن شوند، از جمله استنشاق (سیگار کشیدن یا ویپینگ)، مصرف خوراکی (روغن، کپسول، خوراکی‌های ترکیبی)، و جذب از طریق پوست (کرم‌ها و لوسیون‌ها). روش جذب بر سرعت و شدت اثر دارو تأثیر می‌گذارد. به عنوان مثال، استنشاق THC باعث اثرگذاری سریع (چند دقیقه) اما کوتاه‌مدت می‌شود، در حالی که مصرف خوراکی آن اثر کندتر (1-2 ساعت) اما ماندگارتر دارد.

• توزیع: THC به دلیل لیپوفیلیک بودن (تمایل به چربی)، به سرعت در بافت‌های چربی بدن توزیع می‌شود، که این امر می‌تواند منجر به تجمع آن در بدن و طولانی شدن زمان دفع شود. CBD نیز به طور گسترده‌ای در بدن توزیع می‌شود.

• متابولیسم: کانابینوئیدها عمدتاً در کبد توسط آنزیم‌های سیتوکروم P450 (CYP) متابولیزه می‌شوند. متابولیت اصلی THC، 11-هیدروکسی-THC (11-OH-THC) است که خود نیز فعال است و می‌تواند به 11-نور-9-کربوکسی-THC (THC-COOH) غیرفعال تبدیل شود که از طریق ادرار دفع می‌گردد. CBD نیز به متابولیت‌های مختلفی تبدیل می‌شود.

• دفع: متابولیت‌های کانابینوئیدها عمدتاً از طریق مدفوع و تا حدی از طریق ادرار دفع می‌شوند. به دلیل تجمع در بافت‌های چربی، THC می‌تواند برای هفته‌ها یا حتی ماه‌ها (در مصرف‌کنندگان مزمن) در آزمایش‌های ادرار قابل تشخیص باشد.

کاربردهای پزشکی مورد تأیید

در حال حاضر، چندین کاربرد پزشکی ماری‌جوانا و کانابینوئیدها بر اساس شواهد علمی معتبر مورد تأیید قرار گرفته‌اند. این موارد شامل:

• درد مزمن (Chronic Pain): مطالعات نشان داده‌اند که کانابینوئیدها، به ویژه THC، می‌توانند در کاهش درد مزمن، به ویژه دردهای نوروپاتیک (ناشی از آسیب عصبی) و دردهای مرتبط با سرطان، مؤثر باشند. مکانیسم آن شامل تعدیل سیگنال‌های درد از طریق گیرنده‌های CB1 و CB2 است.

• اسپاسم‌های عضلانی (Muscle Spasms): در بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس (MS) و آسیب‌های نخاعی، کانابینوئیدها مانند نابی‌کسیمول (Sativex، دارویی حاوی THC و CBD) می‌توانند به کاهش اسپاسم‌ها و سفتی عضلانی کمک کنند.

• تهوع و استفراغ ناشی از شیمی‌درمانی (Chemotherapy-Induced Nausea and Vomiting - CINV): داروهای سنتتیک کانابینوئید مانند درونابینول (Dronabinol) و نابیولون (Nabilone) به طور گسترده‌ای برای درمان تهوع و استفراغ شدید در بیماران سرطانی که به درمان‌های معمول پاسخ نداده‌اند، استفاده می‌شوند.

• صرع‌های مقاوم به درمان (Refractory Epilepsy): اپیدیولکس (Epidiolex)، یک فرم خالص از CBD، برای درمان برخی انواع نادر و شدید صرع در کودکان و بزرگسالان، از جمله سندرم لنوکس-گاستوت و سندرم دراوت، مورد تأیید قرار گرفته است.

شواهد علمی معتبر در اثربخشی

تحقیقات گسترده‌ای در زمینه اثربخشی کانابینوئیدها در حال انجام است. ماری‌جوانا پزشکی برای برخی شرایط خاص، نتایج امیدوارکننده‌ای نشان داده است. سازمان‌هایی مانند آکادمی ملی علوم، مهندسی و پزشکی آمریکا (National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine) با بررسی هزاران مطالعه، شواهد محکمی برای اثربخشی کانابینوئیدها در موارد ذکر شده در بالا ارائه کرده‌اند.

با این حال، برای بسیاری از کاربردهای پیشنهادی دیگر (مانند اضطراب عمومی، پارکینسون، اوتیسم)، شواهد هنوز کافی نیستند و نیاز به تحقیقات بیشتری با طراحی دقیق‌تر وجود دارد. مهم است که هرگونه استفاده از کانابینوئیدها تحت نظارت پزشک متخصص و بر اساس شواهد علمی صورت گیرد.

عوارض جانبی شناخته‌شده و خطرات مصرف بلندمدت

مصرف کانابینوئیدها، به ویژه THC، می‌تواند با عوارض کانابینوئید مختلفی همراه باشد که شدت و نوع آن‌ها به دوز، نحوه مصرف، حساسیت فردی و ویژگی‌های محصول بستگی دارد:

• عوارض کوتاه‌مدت:

  • سیستم عصبی مرکزی: اختلال در حافظه کوتاه‌مدت، کاهش هماهنگی و تعادل، تغییر در درک زمان، اضطراب، پارانویا، و در برخی موارد نادر، روان‌پریشی حاد.

  • قلبی-عروقی: افزایش ضربان قلب، کاهش فشار خون وضعیتی (ارتوستاتیک هیپوتانسیون).

  • تنفسی: تحریک مجاری هوایی، سرفه مزمن و برونشیت در مصرف‌کنندگان دودی.

  • گوارشی: خشکی دهان، افزایش اشتها (مونچیز).

• خطرات مصرف بلندمدت:

  • سیستم تنفسی: مصرف طولانی‌مدت و دودی ماری‌جوانا می‌تواند منجر به مشکلات مزمن تنفسی مشابه سیگار، مانند برونشیت مزمن و سرفه شود. اگرچه ارتباط مستقیم با سرطان ریه کمتر از سیگار است، اما نگرانی‌هایی در این زمینه وجود دارد.

  • سیستم عصبی: مصرف مزمن در نوجوانان می‌تواند بر رشد مغز تأثیر بگذارد و منجر به کاهش عملکرد شناختی، به ویژه در حافظه و توجه، شود.

  • سندرم هایپرمسیس کانابینوئید (Cannabinoid Hyperemesis Syndrome - CHS): یک سندرم نادر اما جدی که در مصرف‌کنندگان مزمن و سنگین کانابیس رخ می‌دهد و با دوره‌های شدید تهوع، استفراغ و درد شکمی همراه است.

اثرات روان‌پزشکی و شناختی

اثرات روان‌پزشکی کانابیس قابل توجه هستند. THC می‌تواند بر خلق و خو، تفکر و ادراک تأثیر بگذارد:

• اضطراب و پارانویا: برخی افراد، به ویژه با دوزهای بالا، ممکن است دچار اضطراب شدید، حملات پانیک یا پارانویا شوند.

• افزایش خطر روان‌پریشی: تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف منظم و سنگین کانابیس، به ویژه انواع پرقدرت THC، می‌تواند خطر ابتلا به اختلالات روان‌پریشی مانند اسکیزوفرنی را در افراد مستعد افزایش دهد. این خطر در نوجوانان که مغز آن‌ها در حال رشد است، بیشتر است.

• تأثیر بر حافظه و یادگیری: THC به طور موقت بر حافظه کوتاه‌مدت و توانایی یادگیری تأثیر می‌گذارد. مصرف مزمن در سنین پایین می‌تواند منجر به کاهش دائمی توانایی‌های شناختی شود.

وابستگی و اعتیاد احتمالی

با وجود تصور عمومی، وابستگی و اعتیاد به کانابیس واقعی است و یک نگرانی جدی محسوب می‌شود. مصرف منظم و طولانی‌مدت، به ویژه در افراد جوان یا کسانی که مستعد اعتیاد هستند، می‌تواند منجر به ایجاد وابستگی فیزیکی و روانی شود.

• سندروم ترک کانابیس: در صورت قطع مصرف پس از دوره‌های طولانی استفاده سنگین، فرد ممکن است علائم ترک را تجربه کند که شامل تحریک‌پذیری، اضطراب، اختلالات خواب، کاهش اشتها، تعریق و لرزش است. این علائم معمولاً طی یک هفته بهبود می‌یابند.

• اختلال مصرف کانابیس (Cannabis Use Disorder - CUD): این وضعیت با مصرف مکرر و مشکل‌ساز کانابیس مشخص می‌شود که منجر به اختلال در عملکرد اجتماعی، شغلی یا تحصیلی فرد می‌گردد. درمان CUD اغلب شامل درمان‌های رفتاری-شناختی و حمایتی است.

تداخلات دارویی

کانابینوئیدها، به ویژه THC و CBD، توسط آنزیم‌های CYP450 در کبد متابولیزه می‌شوند. این آنزیم‌ها مسئول متابولیسم بسیاری از داروهای دیگر نیز هستند. بنابراین، مصرف همزمان کانابینوئیدها با سایر داروها می‌تواند منجر به تداخلات دارویی شود:

• داروهای مهارکننده CNS: مصرف همزمان با داروهای آرام‌بخش (مانند بنزودیازپین‌ها)، الکل یا اپیوئیدها می‌تواند اثرات سرکوب‌کننده سیستم عصبی مرکزی را تشدید کند و منجر به خواب‌آلودگی بیش از حد، گیجی یا مشکلات تنفسی شود.

• رقیق‌کننده‌های خون: CBD می‌تواند فعالیت آنزیم‌های متابولیزه‌کننده داروهای رقیق‌کننده خون مانند وارفارین را مهار کند و خطر خونریزی را افزایش دهد.

• داروهای ضدصرع: CBD می‌تواند سطح داروهای ضدصرع خاصی مانند کلوبازام و والپروات را در خون تغییر دهد که نیاز به نظارت دقیق دارد.

• داروهای متابولیزه شده توسط CYP450: بسیاری از داروها از طریق همین مسیر متابولیزه می‌شوند. بنابراین، تداخلات بالقوه با داروهای ضدافسردگی، داروهای قلبی، آنتی‌بیوتیک‌ها و بسیاری از داروهای دیگر وجود دارد.

همواره قبل از مصرف کانابینوئیدها در کنار سایر داروها، باید با پزشک یا داروساز مشورت شود.

تفاوت کانابیس طبیعی، THC، CBD و فرآورده‌های سنتتیک

درک تفاوت بین اشکال مختلف کانابینوئیدها حیاتی است:

• کانابیس طبیعی (گیاه ماری‌جوانا): حاوی طیف وسیعی از فیتوکانابینوئیدها (شامل THC، CBD، و سایرین)، ترپن‌ها و فلاونوئیدها است که همگی با هم اثرات "هم‌افزایی" (entourage effect) ایجاد می‌کنند. میزان THC و CBD در گونه‌های مختلف کانابیس بسیار متفاوت است.

• THC (تنها): تتراهیدروکانابینول جزء اصلی روان‌گردان است و مسئول بیشتر اثرات سرخوشی و شناختی کانابیس است. داروهای سنتتیک بر پایه THC (مانند درونابینول) معمولاً عوارض جانبی روان‌گردان مشابهی دارند.

• CBD (تنها): کانابیدیول غیرروان‌گردان است و برخلاف THC، تأثیر مستقیمی بر گیرنده‌های CB1 ندارد. به همین دلیل، اثرات "بالا رفتن" را ایجاد نمی‌کند. خواص درمانی آن بیشتر مربوط به تأثیر بر سیستم اندوکانابینوئید و مسیرهای دیگر است.

• فرآورده‌های سنتتیک: این‌ها ترکیبات شیمیایی هستند که در آزمایشگاه ساخته شده‌اند و اغلب بسیار قوی‌تر از THC طبیعی هستند. به عنوان مثال، اسپایس و k2 نام‌های رایج برای فرآورده‌های سنتتیک کانابینوئید هستند که به دلیل قدرت زیاد و غیرقابل پیش‌بینی بودن اثراتشان، می‌توانند بسیار خطرناک باشند و منجر به عوارض جانبی جدی از جمله تشنج، نارسایی کلیه، حملات قلبی و روان‌پریشی شوند. مصرف این مواد به شدت خطرناک و غیرقابل پیش‌بینی است.

وضعیت قانونی در کشورهای مختلف و ملاحظات اخلاقی

وضعیت قانونی کانابیس و کانابینوئیدها در سراسر جهان به شدت متفاوت است و دائماً در حال تغییر است.

• قانونی شدن کامل: برخی کشورها و ایالت‌ها (مانند کانادا و برخی ایالت‌های آمریکا) مصرف تفریحی و پزشکی کانابیس را کاملاً قانونی کرده‌اند.

• قانونی شدن مصرف پزشکی: بسیاری از کشورها (مانند آلمان، استرالیا، و بخش‌هایی از آمریکا) مصرف ماری‌جوانای پزشکی را برای شرایط خاص و با نسخه پزشک مجاز می‌دانند.

• قانونی بودن CBD: در بسیاری از کشورها، محصولات حاوی CBD (با حداقل میزان THC) به دلیل غیرروان‌گردان بودن و خواص درمانی بالقوه، قانونی هستند.

• غیرقانونی بودن: در برخی کشورها، کانابیس و تمامی مشتقات آن، از جمله THC، کاملاً غیرقانونی محسوب می‌شوند و مصرف، حمل و تولید آن مجازات‌های سنگینی دارد.

ملاحظات اخلاقی نیز در این زمینه حائز اهمیت است:

• دسترسی بیماران: یکی از دغدغه‌های اصلی، اطمینان از دسترسی بیماران نیازمند به درمان‌های مبتنی بر کانابینوئیدها در عین جلوگیری از سوءمصرف است.

• مسائل اجتماعی: قانونی شدن کانابیس می‌تواند پیامدهای اجتماعی و بهداشتی مختلفی داشته باشد که نیازمند مطالعه و نظارت دقیق است.

• تحقیق و توسعه: نیاز به تحقیقات بیشتر برای شناسایی دقیق‌تر اثرات درمانی، عوارض جانبی و ایمنی بلندمدت کانابینوئیدها، به ویژه انواع جدید و سنتتیک، وجود دارد.

جمع‌بندی علمی

کانابینوئیدها ترکیبات پیچیده‌ای هستند که اثرات گسترده‌ای بر بدن انسان دارند و از طریق سیستم اندوکانابینوئید عمل می‌کنند. در حالی که شواهد علمی قوی از اثربخشی برخی کانابینوئیدها در درمان درد مزمن، اسپاسم‌های عضلانی، تهوع ناشی از شیمی‌درمانی و انواع خاصی از صرع وجود دارد، مصرف آن‌ها با عوارض جانبی کانابینوئید قابل توجهی همراه است، از جمله اثرات روان‌گردان، اختلالات شناختی، و خطر وابستگی و اعتیاد.

اهمیت تمایز بین CBD غیرروان‌گردان و THC روان‌گردان، و همچنین خطرات جدی محصولات سنتتیک کانابیس، بر کسی پوشیده نیست. تصمیم‌گیری در مورد درمان با THC یا سایر کانابینوئیدها باید با مشورت پزشک متخصص، بر اساس شواهد علمی موجود و با در نظر گرفتن تمامی جوانب مثبت و منفی صورت گیرد. تحقیقات بیشتر برای روشن شدن کامل پتانسیل و خطرات این ترکیبات ضروری است.

منابع:

• Goodman & Gilman's The Pharmacological Basis of Therapeutics. (Current Edition). McGraw-Hill Education.

• Rang and Dale's Pharmacology. (Current Edition). Elsevier.

• Katzung's Basic and Clinical Pharmacology. (Current Edition). McGraw-Hill Education.

• Harrison's Principles of Internal Medicine. (Current Edition). McGraw-Hill Education.

• National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (2017). The Health Effects of Cannabis and Cannabinoids: The Current State of Evidence and Recommendations for Research. The National Academies Press.

• McPartland, J. M., Duncan, M., Di Marzo, V., & Pertwee, R. G. (2015). Are cannabidiol and Δ9‐tetrahydrocannabivarin antagonists of the cannabinoid CB1 receptor?. British Journal of Pharmacology, 172(3), 737-744.

• Grinspoon, P. (2018). Cannabidiol (CBD)—what we know and what we don’t. Harvard Health Blog.

• Crippa, J. A. S., Guimarães, F. S., Campos, A. C., & Zuardi, A. W. (2018). Translational investigation of the therapeutic potential of cannabidiol (CBD): an update from preclinical to clinical studies. Current Pharmaceutical Design, 24(29), 3422-3440.

• Pertwee, R. G. (2008). The diverse CB1 and CB2 receptor pharmacology of phytocannabinoids. British Journal of Pharmacology, 153(2), 199-215.

• Volkow, N. D., Baler, R. D., Compton, W. M., & Weiss, S. R. B. (2014). Adverse health effects of marijuana use. New England Journal of Medicine, 370(23), 2219-2227.

• Whiting, P. F., Wolff, L., Kunz, R., & Bucher, H. C. (2015). Cannabinoids for medical use: a systematic review and meta-analysis. JAMA, 313(10), 1042-1056.