بسیاری از ما به فراموشی های روزمره مان عادت کرده ایم و حتی این فراموشی ها را ناشی از افزایش سن می دانیم. بعضی از ما هم بدون اینکه به دنبال برطرف کردن ایرادی که باعث فراموشی شده است باشیم صرفا به دنبال داروهای تقویت حافظه هستیم. پیشنهاد می کنم مطلب مربوط به داروهای حافظه را در همین وبسایت مطالعه کنید(روی لینک زیر کلیک کنید:)
داروهای افزایش حافظه
مقدمه:
اما آیا می دانید که یکی از دلایل شایع فراموشی، افسردگی است؟
در این حالت مغز شما از نظر ساختار نرمال است ولی کارکرد آن دچار اختلال شده است. افسردگی یک طیف از نشانه هاست. دانشجویان پزشکی در کتایهایشان بیشتر با شدیدترین قسمت این طیف یا همان "افسردگی اساسی" آشنا می شوند. اما تعریف من از افسردگی، پایینتر بودن خلق و خو و سطح انرژی شما نسبت به آن چیزی است که پتانسیل آن را دارید.
بحث پتانسیل هم بحث پیچیده ایست. سخت افزاری که با آن چشم به دنیا گشوده اید، ممکن است توانایی نصب نرم افزارهای به مراتب قدرتمندتر از آنی که در حال حاضر با آنها زندگی می کند را داشته باشد. ضمن اینکه مغز خاصیت "نوروپلاستیسیتی" دارد یعنی سیناپسهای عصبی شما می توانند تغییر کنند و از شما انسانی به مراتب قدرتمند تر و یا ضعیف تر از آنی که هستید بسازند.پیشنهاد می کنیم قبل از ادامه مبحث به پادکست "حافظه عملکردی" و صحبتهای دکتر فرهاد عماد گوش دهید:
پادکست فراموشی عملکردی"
مثلا فرض کنید که اتوموبیل شما قادر باشد تا ۲۰۰ کیلومتر در ساعت سرعت بگیرد و در زندگی معمولی شما به سرعتی در حد ۷۰ کیلومتر در ساعت نیاز داشته باشید، با این وجود شما معمولا با سرعتی در حد ۱۰۰ کیلومتر در ساعت رانندگی می کنید، شما نسبت به اطرافیان همیشه زودتر به مقصد می رسید، این را به رندگی روزمره تعمیم بدهیم: شما در وضعیت بهتری(به لحاظ عملکردهای احساسی و فکری یا اقتصادی) نسبت به حداقل های مورد نیاز برای گذران زندگی(سرعت ۷۰) قرار دارید. بدینترتیب مشکل خاصی در روند زندگی شما پیدا نمی شود. اکنون سرعت میانگین شما به ۸۰ کیلومتر در ساعت کاهش پیدا کرده، هنوز هم موفق ترید اما نسبت به کارکرد همیشگی خود و البته نسبت به پتانسیل های خود خیلی عقب ترید.
مراقب ایرادات موتور مغز خود باشید!
وضعیت خلقی و سطح انرژی ما مشخصا با میزان یادگیری و یادآوری ما ارتباط مستقیم دارد. وقتی که انرژی و خلق پاییینی دارید، تمرکز کافی ندارید و مطالب خیلی سخت تر در حافظه شما ذخیره می شوند. در این حالت بازیابی دیتاهای قبلی حافظه شما هم با سختی بیشتری همراه خواهد بود. در این حالت ساختار مغز شما تغییر نکرده است، بلکه عملکرد مغز شما بخاطر انرژی و خلق پایینترتان تحت تاثیر قرار گرفته است.
وقتی که شما واضحا افسرده اید و تحت درمان قرار می گیرید، بهبود کارایی حافظه خود را بعد از درمان به وضوح مشاهده خواهید کرد، اما دو حالت وجود دارد که در آن فرد اقدامی در جهت درمان خود انجام نمی دهد:
در حالت اول که احتمالا از شیوع بالایی هم برخوردار است شما از دید دیگران و حتی خودتان و نیز با تعاریف پزشکی افسرده محسوب نمی شوید، همانطور که در مثال بالا گفتتیم، زمانی کارکردهای شما مختل محسوب می شود که سرعتتان به زیر ۷۰ رسیده باشد، شما هنوز با ۸۰ تا رانندگی می کنید و حتی ۱۰ تا بالاتر از حداقل مورد نیاز هستید، اما از سطح قبلی خود(۱۰۰) به میزان قابل توجهی افت کرده اید و از پتانسیل های خود(۲۰۰) کاملا عقب هستید. در این حالت چون مشکلی احساس نمی شود، به دنبال رفع مشکل و درمان نیز نخواهید رفت.
در حالت دوم، شما آنقدر افسرده اید که تمایل و انرژی کافی برای مراجعه و حل مشکل و درمان خود را ندارید.
پس بخاطر داشته باشید، همیشه مشکلات حافظه ناشی از بالا رفتن سن و سال و یا بیماریهایی مانند آلزایمر نیست. خیلی وقتها مشکلات حافظه شما برمی گردد به وضعیت خلقی شما. اگر دیر درمان کنید مغز شما به وضعیت موجود عادت خواهد کرد که تغییر آن بسیار سخت تر خواهد بود. در ادامه به شرح تخصصی تر فراموشی عملکردی و ارائه راهکارهای علمی پرداخته ام:
تعریف و تمایز بالینی
فراموشی عملکردی (Functional Amnesia)، که گاه به آن "فراموشی روان‌زاد" یا "فراموشی تجزیه‌ای" نیز گفته می‌شود، نوعی اختلال در حافظه است که منشأ آن ساختاری یا نورولوژیک نیست، بلکه بیشتر از عوامل روان‌شناختی و عملکردی ناشی می‌شود. این وضعیت در DSM-5 در طبقه اختلالات تجزیه‌ای (Dissociative Disorders) گنجانده شده و یکی از پیچیده‌ترین و چالش‌برانگیزترین اختلالات حافظه محسوب می‌شود.
فراموشی عملکردی نوعی ناتوانی در به خاطر آوردن اطلاعات شخصی مهم، معمولاً مرتبط با تجربیات آسیب‌زا یا استرس‌زا است، بدون وجود شواهدی از آسیب مغزی یا بیماری عصبی. برخلاف فراموشی نورولوژیک که با اختلال در حافظه آنی، حافظه اپیزودیک یا یادگیری همراه است، در فراموشی عملکردی معمولاً الگوی خاصی از فقدان حافظه دیده می‌شود که اغلب با هویت فرد نیز مرتبط است.
ویژگی‌های بالینی
فراموشی عملکردی معمولاً با یکی از این الگوها تظاهر می‌یابد:
- فراموشی محلی‌شده (Localized): فراموشی مربوط به یک بازه زمانی خاص، مانند بعد از یک حادثه
- فراموشی انتخابی: فراموشی فقط نسبت به بخش‌هایی از یک حادثه
- فراموشی کلی (Generalized): از دست رفتن هویت و تمام خاطرات زندگی گذشته
- فراموشی پیشرونده: ناتوانی در تشکیل خاطرات جدید (کمتر شایع در نوع عملکردی)
اپیدمیولوژی
- بروز دقیق نامشخص است اما در مطالعات بالینی، ۵ تا ۲۰ درصد بیماران با علائم فراموشی بدون ضایعه مغزی ممکن است به فراموشی عملکردی مبتلا باشند.
- شیوع بالاتر در زنان، افراد با سابقه تروما، و نیز نظامیان پس از جنگ دیده می‌شود.
علل و مکانیسم‌ها
مکانیزم‌های پیشنهادی عبارت‌اند از:
- استرس شدید یا تروما: مانند آزار جنسی، جنگ، بلایای طبیعی یا حوادث
- تجزیه (Dissociation): جدا شدن موقت بخش‌هایی از هویت یا حافظه
- عوامل روان‌پویشی: مکانیسم‌های دفاعی مانند سرکوب و فراموشی
- مداخله‌های غیرارادی مغزی بدون آسیب ساختاری: در اسکن‌های fMRI فعالیت غیرعادی در هیپوکامپ یا قشر پیش‌پیشانی دیده شده است
تشخیص افتراقی
برای تشخیص دقیق، باید احتمال این اختلالات رد شود:
- فراموشی ناشی از آسیب مغزی (traumatic brain injury)
- دمانس، به‌ویژه در مراحل ابتدایی
- اختلالات روان‌پزشکی دیگر مانند اختلال ساختگی، اختلال ساختگی به‌خود، یا شبیه‌سازی
- مصرف مواد یا داروهای تداخل‌کننده با حافظه
روش‌های تشخیص
- شرح‌حال روان‌پزشکی و بالینی دقیق
- آزمایش‌های شناختی و نوروسایکولوژیک (حافظه کلامی، اپیزودیک، حافظه کاری)
- تصویربرداری مغزی (MRI, fMRI): برای رد آسیب نورولوژیک
- نمره‌گذاری مقیاس‌های تجزیه‌ای مثل DES (Dissociative Experience Scale)
درمانهای مؤثر بر اساس شواهد
الف) درمان روان‌درمانی:
- درمان شناختی-رفتاری (CBT): کاهش اضطراب و بازسازی شناختی
- درمان مبتنی بر تروما (Trauma-Focused Therapy): برای پردازش رویدادهای آسیب‌زا
- هیپنوتراپی و تکنیک‌های بازیابی حافظه: با احتیاط و تحت نظر متخصص مجرب
- درمانهای روان‌پویشی: بررسی ریشه‌های ناخودآگاه و مکانیزم‌های دفاعی
ب) رویکرد دارویی (در صورت همراهی با اختلالات دیگر):
- در صورت وجود افسردگی یا اضطراب همزمان، داروهای SSRI یا بنزودیازپین‌ها ممکن است کمک‌کننده باشند.
- اما دارو درمان اصلی نیست و به تنهایی مؤثر نخواهد بود.
پیش‌آگهی
- پیش‌آگهی اغلب خوب است به‌ویژه اگر درمان روان‌درمانی زود آغاز شود.
- در مواردی که فرد تمایلی به بازسازی هویت ندارد یا با سود ثانویه همراه است (مانند فرار از مسئولیت قانونی)، ممکن است بهبودی کند باشد.
منابع علمی:
- American Psychiatric Association. (2022). DSM-5-TR.
- Kopelman MD. (2021). Functional (Psychogenic) Amnesia: A Review. Current Opinion in Neurology.
- Staniloiu A, Markowitsch HJ. (2014). Dissociative amnesia. The Lancet Psychiatry.
- MedlinePlus, UpToDate, APA Guidelines (2023)
