وزوز گوش می تواند صرفا یک نشانه آزاردهنده باشد یا نشاندهنده اختلالات جدی مانند تومورهای مغزی یا افزایش فشار مغز باشد. من فرهاد عمادی متخصص مغز و اعصاب تلاش کردم که در یک مقاله جامع و مستند شما را با دلایل و درمانهای وزوز گوش (تینیتوس) آشنا کنم. اگر پس از خواندن این نوشتار هنوز پرسشی برای شما باقی بورد می توانید در قسمت نظرات مطرح کنید.
وزوز گوش: درک، علل و رویکردهای درمانی
وزوز گوش، که در اصطلاح پزشکی به آن "تینیتوس" (Tinnitus) گفته می‌شود، احساس شنیدن صدایی مزاحم در گوش یا سر است، در حالی که هیچ منبع خارجی برای آن صدا وجود ندارد. این صدا می‌تواند به اشکال مختلفی مانند زنگ زدن، وزوز کردن، غرش، خش‌خش، سوت کشیدن یا حتی کلیک کردن شنیده شود.
این وضعیت یک بیماری به حساب نمی‌آید، بلکه خود نشانه و علامت یک مشکل زمینه‌ای است که می‌تواند از بیماریهای جزئی تا شرایط پزشکی جدی‌تر متغیر باشد.
تعریف وزوز گوش به زبانی ساده
تصور کنید در یک اتاق کاملاً ساکت نشسته‌اید، اما صدایی مانند صدای وزوز زنبور، سوت کتری یا حتی یک زنگ ممتد را در گوش خود می‌شنوید. این صدا تنها توسط خودتان قابل شنیدن است و هیچ‌کس دیگری آن را نمی‌شنود. این همان تجربه وزوز گوش است. این پدیده می‌تواند یک گوش یا هر دو گوش را درگیر کند و گاهی اوقات نیز در سر احساس می‌شود. شدت آن نیز متغیر است؛ از یک صدای آزاردهنده خفیف تا یک غرش بلند و غیرقابل تحمل که بر کیفیت زندگی فرد تأثیر جدی می‌گذارد.
شیوع وزوز گوش در گروه‌های سنی مختلف
وزوز گوش یک پدیده نسبتاً شایع است و تخمین زده می‌شود که حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد از جمعیت عمومی در سراسر جهان آن را تجربه می‌کنند. شیوع آن با افزایش سن بیشتر می‌شود، به طوری که در افراد بالای ۶۵ سال، این میزان می‌تواند به بیش از ۲۵ درصد نیز برسد. با این حال، وزوز گوش تنها محدود به سالمندان نیست و در جوانان، به‌ویژه آنهایی که به طور مداوم در معرض صداهای بلند قرار دارند (مانند نوازندگان یا افرادی که زیاد از هدفون استفاده می‌کنند)، نیز مشاهده می‌شود. عوامل دیگری مانند جنسیت یا قومیت تأثیر چشمگیری بر شیوع آن ندارند.
علل و مکانیسم‌های پاتوفیزیولوژیک وزوز گوش
وزوز گوش می‌تواند ناشی از طیف وسیعی از علل باشد که از مشکلات جزئی در سیستم شنوایی تا اختلالات پیچیده‌تر عصبی یا مغزی را در بر می‌گیرد.
دلایل محیطی
یکی از شایع‌ترین علل وزوز گوش، قرار گرفتن در معرض صدای بلند است. این شامل صدای انفجار ناگهانی، کار در محیط‌های پر سروصدا (مانند کارخانه‌ها یا سایت‌های ساختمانی)، یا گوش دادن به موسیقی با صدای بلند از طریق هدفون می‌شود. این صداها می‌توانند به سلول‌های مویی ظریف در حلزون گوش داخلی آسیب رسانده و منجر به وزوز شوند.
دلایل دارویی
برخی داروها می‌توانند عوارض جانبی اتوتوکسیک (سمی برای گوش) داشته باشند و باعث وزوز گوش شوند. این داروها شامل:
در بسیاری از موارد، قطع دارو می‌تواند به بهبود وزوز گوش کمک کند.
دلایل مربوط به گوش داخلی و میانی
کم‌شنوایی: وزوز اغلب همراه با کم‌شنوایی، به‌ویژه کم‌شنوایی حسی-عصبی مرتبط با سن (پیرگوشی) یا کم‌شنوایی ناشی از سروصدا رخ می‌دهد.
وجود جرم گوش (سرومن): انسداد کانال گوش با جرم گوش می‌تواند فشار ایجاد کرده و باعث وزوز موقت شود.
عفونت‌های گوش: عفونت‌های گوش میانی یا داخلی می‌توانند منجر به التهاب و در نتیجه وزوز شوند.
اتواسکلروز: یک بیماری که در آن استخوان‌های کوچک گوش میانی (استخوانچه‌ها) سفت می‌شوند و بر شنوایی تأثیر می‌گذارند.
بیماری منیر: یک اختلال گوش داخلی که با حملات سرگیجه، کم‌شنوایی نوسانی، و وزوز گوش مشخص می‌شود.
دلایل عصبی و مغزی
وزوز گوش ریشه در پیچیدگی‌های سیستم عصبی دارد. مغز تلاش می‌کند کمبود سیگنال‌های صوتی را (که معمولاً ناشی از آسیب سلول‌های مویی گوش داخلی است) جبران کند. این جبران منجر به فعالیت بیش از حد در نواحی خاصی از مغز می‌شود که مسئول پردازش صدا هستند و در نتیجه، فرد وزوز را تجربه می‌کند.
تئوری‌های نوروفیزیولوژیک:
پلاستیسیته مغز: مغز توانایی تغییر و سازماندهی مجدد اتصالات عصبی خود را دارد. در وزوز گوش، این پلاستیسیته ممکن است به صورت نامناسب فعال شود، به طوری که نواحی شنوایی مغز شروع به تولید سیگنال‌های خودی می‌کنند که به عنوان وزوز درک می‌شوند. این یک نوع "فانتوم صدا" است، شبیه به دردهای فانتوم در اندام قطع شده.
مهار جانبی (Lateral Inhibition): این مکانیسم در سیستم شنوایی به مغز کمک می‌کند تا تفاوت‌های فرکانسی را بهتر تشخیص دهد. برخی تئوری‌ها پیشنهاد می‌کنند که نقص در مهار جانبی می‌تواند منجر به فعال شدن بیش از حد نورون‌ها و تولید وزوز شود.
دلایل عروقی و تومورها
تومورهای عصب شنوایی (نوروم آکوستیک): این تومورهای خوش‌خیم که بر روی عصب تعادل و شنوایی رشد می‌کنند، می‌توانند باعث وزوز یک‌طرفه، کم‌شنوایی و سرگیجه شوند.
ناهنجاری‌های عروقی: در موارد نادر، ناهنجاری‌هایی مانند فیستول شریانی-وریدی در نزدیکی گوش می‌توانند باعث ایجاد وزوز نبض‌دار (همزمان با ضربان قلب) شوند.
افزایش فشار مغز
- بالا بودن فشار مغز: گاهی وزوز گوش نشاندهنده بالا بودن فشار مغز است که البته خود دلایل مختلفی دارد. این حالت معمولا(و نه همیشه) با سردرد همراه است. بالا بودن فشار مغز با یک معاینه ساده در کطب قابل تشخیص است. پیشنهاد می کنم مطلبی را که در باره فشار مغز در مجله سلامت مدمی نوشته ام را حتما ببینید:
عوامل تشدیدکننده و همراه
برخی عوامل می‌توانند وزوز گوش را تشدید کرده یا همراه با آن باشند:
استرس و اضطراب: تنش‌های روانی می‌توانند آگاهی فرد را نسبت به وزوز افزایش دهند و آن را آزاردهنده‌تر کنند.
افسردگی: ارتباط قوی بین وزوز گوش مزمن و افسردگی وجود دارد. وزوز می‌تواند منجر به افسردگی شود و افسردگی نیز می‌تواند درک فرد از وزوز را بدتر کند.
کم‌شنوایی: وزوز اغلب با درجاتی از کم‌شنوایی همراه است.
ضربه صوتی: قرار گرفتن ناگهانی در معرض صدای بلند و آسیب‌رسان (مانند انفجار) می‌تواند وزوز حاد و گاهی مزمن ایجاد کند.
مصرف داروها: همانطور که پیشتر ذکر شد، برخی داروها می‌توانند باعث شروع یا تشدید وزوز شوند.
اختلالات مفصل گیجگاهی-فکی (TMJ): مشکلات در مفصل فک می‌توانند در برخی افراد باعث وزوز شوند.
مشکلات گردن یا سر: آسیب‌های سر و گردن نیز گاهی به وزوز گوش منجر می‌شوند.
انواع وزوز گوش:
عینی (Objective) در مقابل ذهنی (Subjective)
وزوز گوش به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود که در تشخیص و درمان آن‌ها تفاوت‌هایی وجود دارد:
وزوز گوش ذهنی (Subjective Tinnitus)
شایع‌ترین نوع وزوز گوش است. در این حالت، فقط خود فرد می‌تواند صدا را بشنود و هیچ شخص دیگری، حتی پزشک، قادر به شنیدن آن با ابزارهای خارجی نیست. این نوع وزوز معمولاً ناشی از مشکلاتی در سیستم شنوایی یا مغز است، مانند کم‌شنوایی، آسیب به سلول‌های مویی گوش، یا اختلال در پردازش سیگنال‌های صوتی در مغز. بیشتر موارد وزوز گوش در این دسته قرار می‌گیرند.
وزوز گوش عینی (Objective Tinnitus)
بسیار نادرتر است. در این نوع، پزشک یا فرد دیگر می‌تواند صدای وزوز را با استفاده از گوشی پزشکی یا نزدیک شدن به گوش بیمار بشنود. این نوع وزوز معمولاً ناشی از منبعی فیزیکی در بدن است که صدا تولید می‌کند، مانند:
جریان خون غیرطبیعی: مانند تنگی عروق یا افزایش جریان خون که می‌تواند صدایی ضربان‌دار (همزمان با نبض) ایجاد کند.
اسپاسم عضلانی: اسپاسم غیرارادی عضلات کوچک در گوش میانی یا اطراف آن می‌تواند منجر به صداهای کلیک‌مانند شود.
ناهنجاری‌های مفصل گیجگاهی-فکی (TMJ): حرکات این مفصل نیز گاهی صدایی شنیدنی تولید می‌کنند.
تشخیص و مدیریت این نوع وزوز مستلزم شناسایی و درمان علت زمینه‌ای است.
تشخیص و ارزیابی کلینیکی وزوز گوش
تشخیص وزوز گوش در ابتدا بر پایه شرح حال دقیق بیمار و معاینه فیزیکی است و سپس با آزمایش‌های پاراکلینیکی تکمیل می‌شود.
شرح حال و معاینه
پزشک با پرسیدن سوالاتی در مورد زمان شروع وزوز، نوع صدا، شدت آن، تأثیر آن بر زندگی روزمره، عوامل تشدیدکننده یا تسکین‌دهنده، سابقه پزشکی، مصرف داروها، و سابقه مواجهه با صداهای بلند، اطلاعات جامعی کسب می‌کند.
معاینه فیزیکی شامل بررسی گوش، سر و گردن است تا علل احتمالی مانند جرم گوش، عفونت، یا ناهنجاری‌های عروقی بررسی شوند. گاهی پزشک به صداهای داخل گوش گوش می‌دهد تا وزوز عینی را تشخیص دهد.
آزمایش‌های پاراکلینیکی
ادیومتری (Audiometry): این تست شنیداری به ارزیابی میزان و نوع کم‌شنوایی کمک می‌کند. از آنجایی که وزوز اغلب با کم‌شنوایی همراه است، ادیومتری بخش مهمی از ارزیابی اولیه است.
تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI): در مواردی که وزوز یک‌طرفه، ضربان‌دار یا همراه با علائم عصبی دیگر باشد، MRI مغز و گوش داخلی برای رد کردن علل جدی‌تر مانند تومور عصب شنوایی (نوروم آکوستیک) یا ناهنجاری‌های عروقی انجام می‌شود.
پاسخ‌های برانگیخته ساقه مغز شنوایی (ABR): این آزمایش فعالیت الکتریکی مغز را در پاسخ به صداها اندازه‌گیری می‌کند و می‌تواند به ارزیابی مسیرهای شنوایی و تشخیص مشکلات در عصب شنوایی یا ساقه مغز کمک کند.
تست‌های خونی: گاهی برای بررسی شرایط پزشکی زمینه‌ای مانند مشکلات تیروئید یا کمبود ویتامین انجام می‌شوند.
درمان‌ها و رویکردهای مدیریت وزوز گوش
درمان وزوز گوش به علت زمینه‌ای آن بستگی دارد. اگر علت قابل شناسایی و درمان باشد (مانند جرم گوش یا عارضه جانبی دارو)، وزوز ممکن است کاملاً برطرف شود. با این حال، در بسیاری از موارد، وزوز مزمن است و هدف اصلی درمان، مدیریت علائم و بهبود کیفیت زندگی فرد است.
درمان دارویی
در حال حاضر هیچ داروی "درمان‌کننده" خاصی برای وزوز گوش وجود ندارد. با این حال، برخی داروها ممکن است برای مدیریت علائم همراه یا شرایط زمینه‌ای که وزوز را تشدید می‌کنند، تجویز شوند:
داروهای ضدافسردگی و ضداضطراب: می‌توانند به کاهش استرس، اضطراب و افسردگی مرتبط با وزوز کمک کنند، که به نوبه خود ممکن است درک فرد از وزوز را کاهش دهد.
برخی مکمل‌ها: مانند ملاتونین ممکن است به بهبود خواب در افراد مبتلا به وزوز کمک کنند، اما شواهد قوی برای درمان مستقیم وزوز با مکمل‌ها وجود ندارد.
مداخلات غیردارویی و رویکردهای مدیریت
این رویکردها بر آموزش، تغییرات رفتاری و استفاده از دستگاه‌ها تمرکز دارند:
درمان بازآموزی وزوز (Tinnitus Retraining Therapy - TRT): این روش شامل دو جزء اصلی است:
مشاوره و آموزش: آموزش به بیمار در مورد ماهیت وزوز و نحوه عملکرد مغز برای کاهش واکنش عاطفی به آن.
صدا درمانی: استفاده از مولدهای صدای سفید یا دستگاه‌های تولیدکننده صدای آرام برای کمک به مغز در عادت کردن به وزوز و نادیده گرفتن آن. هدف TRT این است که فرد را به وزوز "عادت دهد" تا دیگر آزاردهنده نباشد.
درمان شناختی-رفتاری (Cognitive Behavioral Therapy - CBT): CBT به افراد کمک می‌کند تا الگوهای فکری و رفتاری منفی مرتبط با وزوز را شناسایی و تغییر دهند. این درمان بر کاهش پریشانی و اضطراب ناشی از وزوز و بهبود توانایی فرد برای کنار آمدن با آن تمرکز دارد. CBT می‌تواند به طور قابل توجهی کیفیت زندگی را در افراد مبتلا به وزوز مزمن بهبود بخشد.
استفاده از سمعک (Hearing Aids): برای افرادی که وزوز همراه با کم‌شنوایی دارند، سمعک می‌تواند با تقویت صداهای محیطی و کاهش تمرکز بر وزوز، کمک‌کننده باشد. سمعک‌ها همچنین می‌توانند فعالیت عصبی غیرطبیعی در مغز را کاهش دهند.
ماسکرهای وزوز (Tinnitus Maskers): این دستگاه‌ها صداهای خارجی (مانند نویز سفید) تولید می‌کنند که وزوز را پوشانده و توجه فرد را از آن منحرف می‌کنند. ماسکرها می‌توانند به صورت دستگاه‌های کوچک داخل گوشی یا برنامه‌های کاربردی تلفن همراه باشند.
نورومودولاسیون و تحریک مغز:
تحریک مغناطیسی ترانس‌کرانیال (Transcranial Magnetic Stimulation - TMS): یک روش غیرتهاجمی که از پالس‌های مغناطیسی برای تحریک یا مهار فعالیت عصبی در نواحی خاصی از مغز استفاده می‌کند. تحقیقات در مورد اثربخشی آن برای وزوز در حال انجام است.
تحریک الکتریکی عصب واگ (Vagus Nerve Stimulation - VNS): این روش شامل کاشت یک دستگاه کوچک است که عصب واگ را تحریک می‌کند. مطالعات اولیه نشان داده‌اند که VNS ممکن است به کاهش وزوز کمک کند.
تحریک صوتی دوقطبی (Bimodal Auditory Stimulation): این روش جدیدتر، از تحریک همزمان صوتی و الکتریکی (معمولاً در زبان یا گردن) برای ایجاد پلاستیسیته هدفمند در مغز و کاهش وزوز استفاده می‌کند.
درمانهای مکمل با شواهد علمی
برخی درمانهای مکمل مانند طب سوزنی یا مصرف برخی مکمل‌های گیاهی مورد مطالعه قرار گرفته‌اند، اما شواهد علمی قوی و قطعی برای اثربخشی آن‌ها در درمان وزوز گوش محدود است. استفاده از این روش‌ها باید با احتیاط و تحت نظر پزشک باشد.
پیش‌آگهی و زندگی با وزوز گوش
وزوز گوش یک وضعیت قابل مدیریت است و بسیاری از افراد می‌توانند با استراتژی‌های مناسب، زندگی عادی و با کیفیتی داشته باشند.
آموزش به بیمار: درک ماهیت وزوز و علل آن، اولین گام مهم در مدیریت آن است. آموزش به فرد کمک می‌کند تا ترس و اضطراب خود را کاهش دهد.
حمایت‌های روان‌شناختی: مشاوره و حمایت از سوی متخصصان سلامت روان می‌تواند به افراد در مقابله با اثرات روانی وزوز مانند استرس، اضطراب و افسردگی کمک کند.
استراتژی‌های مقابله:
مدیریت استرس: تکنیک‌های آرام‌سازی، مدیتیشن، و یوگا می‌توانند به کاهش استرس و در نتیجه کاهش شدت درک شده وزوز کمک کنند.
تغییر سبک زندگی: کاهش مصرف کافئین، الکل، و نیکوتین (که می‌توانند وزوز را تشدید کنند)، و همچنین داشتن خواب کافی و رژیم غذایی سالم، مفید است.
صداهای پس‌زمینه: استفاده از نویز سفید، صدای طبیعت (مانند باران یا امواج دریا)، یا موسیقی آرام‌بخش می‌تواند به پوشاندن وزوز و کاهش تمرکز بر آن کمک کند، به‌ویژه هنگام خواب.
حفاظت از گوش: اجتناب از قرار گرفتن در معرض صداهای بلند و استفاده از محافظ گوش در محیط‌های پر سر و صدا برای جلوگیری از تشدید وزوز بسیار مهم است.
جمع‌بندی نهایی
وزوز گوش، با وجود شیوع بالا و تأثیر آن بر کیفیت زندگی، یک وضعیت قابل مدیریت است. اگرچه در حال حاضر درمان قطعی برای همه انواع آن وجود ندارد، اما با پیشرفت دانش پزشکی و رویکردهای درمانی متنوع، امید به بهبود وضعیت و زندگی با وزوز گوش در اکثر افراد وجود دارد. تشخیص زودهنگام و پیگیری دقیق توسط متخصصان (شنوایی‌شناس، متخصص گوش و حلق و بینی، و روان‌شناس در صورت لزوم) کلید موفقیت در مدیریت این وضعیت است. مهم است به یاد داشته باشیم که وزوز گوش یک علامت است، نه یک بیماری لاعلاج، و با اتخاذ استراتژی‌های صحیح می‌توان آن را کنترل کرد و کیفیت زندگی را بهبود بخشید.
منابع علمی معتبر مورد استفاده:
Baguley, D., McFerran, D., & Hall, D. (2013). Tinnitus. The Lancet, 382(9904), 1600-1607.
Langguth, B., Salvi, R., & Elgoyhen, A. B. (2020). Emerging pharmacotherapy for tinnitus. Expert Opinion on Emerging Drugs, 25(3), 305-316.
Tunkel, D. E., Bauer, A. K., Sun, G. H., Rosenfeld, R. M., Chandrasekhar, S. S., Cunningham Jr, E. D., ... & Hackney, C. S. (2014). Clinical practice guideline: Tinnitus. Otolaryngology—Head and Neck Surgery, 151(1_suppl), S1-S40.
Tyler, R. S. (Ed.). (2000). Tinnitus Handbook. Singular Publishing Group.
UpToDate. (Current). Tinnitus: Etiology, Clinical manifestations, and Diagnosis. (Continuously updated online medical reference).
UpToDate. (Current). Tinnitus: Management. (Continuously updated online medical reference).
Jastreboff, P. J., & Hazell, J. W. (2004). Tinnitus retraining therapy: implementing the neurophysiological model. Cambridge University Press.
Henry, J. A., Frederick, J. A., Rheinsburg, B., & Zaugg, T. L. (2007). Tinnitus management: The Portland model. Journal of Rehabilitation Research and Development, 44(8), 1145-1153.